Przeskocz do treści

Delta mi!

Z orbity na orbitę

Grzegorz Derfel

o artykule ...

  • Publikacja w Delcie: sierpień 2020
  • Publikacja elektroniczna: 1 sierpnia 2020
  • Wersja do druku [application/pdf]: (287 KB)

Wyobraźmy sobie wahadłowiec krążący wokół Ziemi po kołowej orbicie o promieniu r1: Jego prędkość w tym ruchu v1 można łatwo wyznaczyć, biorąc pod uwagę, że siła grawitacji pełni rolę siły dośrodkowej, zakrzywiającej tor lotu wahadłowca...

Można to ująć równaniem

Mm G----- mv21 Fg = r2 = r1 , 1

gdzie | G jest stałą grawitacji, | M masą Ziemi, a | m masą wahadłowca. Wynika z tego, że

 √ ----- M G v1 = ---- . r1

Załóżmy, że misja wahadłowca wymaga przejścia na inną kołową orbitę o większym promieniu |r2. Wzór analogiczny do powyższego przewiduje, że prędkość na tej nowej, większej orbicie będzie mniejsza:

 √ ----- M v = G---. 2 r2

Tymczasem, aby osiągnąć tę orbitę, wahadłowiec musi nie przyhamować, lecz zwiększyć prędkość ponad wartość v1, co może wydać się dziwne.

obrazek

rys1. Przejście z orbity o promieniu |r1 na orbitę o promieniu |r2 Ar1 z zastosowaniem manewru Hohmanna

rys1. Przejście z orbity o promieniu |r1 na orbitę o promieniu |r2 Ar1 z zastosowaniem manewru Hohmanna

Poniżej opisane są dwa sposoby przeprowadzenia takiej zmiany orbity.

Pierwszy z nich znany jest jako manewr transferowy Hohmanna. Nazwa ta pochodzi od nazwiska Waltera Hohmanna, niemieckiego naukowca, który opisał go w roku 1925. Zmiana orbity składa się z kilku etapów przedstawionych na rysunku 1. W pewnym punkcie |A orbity kołowej ciąg silników wahadłowca - zakładamy dla uproszczenia, że działają bardzo krótko - nadaje mu prędkość

 ----- M √ G vA= kv1 = k ---- , r1

gdzie k > 1. Powoduje to zmianę kształtu orbity z okręgu w elipsę, której ognisko pokrywa się ze środkiem Ziemi. (Zakładamy, że intencją kosmonautów nie jest ucieczka w kosmos po paraboli lub hiperboli, więc  √ -- |k < 2.) Prędkość vA powinna być tak dobrana, aby apogeum elipsy, tj. punkt |B, znalazło się na planowanej orbicie kołowej. Zasada zachowania momentu pędu dla ruchu po tej elipsie wyraża się równością

mv

więc w punkcie |B wahadłowiec będzie miał prędkość

 kv r vB =--1-1 r2

mniejszą od vA. Czynnik |k określający wartość vA, a także prędkość vB można wyznaczyć z zasady zachowania energii zapisanej dla ruchu po elipsie. Zachowanie energii oznacza równość całkowitych energii w perigeum (punkt A ) i apogeum (punkt B | )

 2 2 MmMm mvA--− G----- = mvB--− G-----. 2 r1 2 r2

Stąd otrzymujemy

 √ ------- 2r k = ---2-- r1 + r2

oraz

 √ ----------- √ ----------- MM G 2r2 G 2r1 vA= ---- ------ i vB = ---- ------. r1 r1 +r2 r2 r1 + r2

Prędkość | vB jest mniejsza od | v2 odpowiadającej orbicie kołowej przechodzącej przez punkt B, dlatego aby przejść z orbity eliptycznej na kołową, wahadłowiec musi drugi raz przyspieszyć. Pierwsze przyspieszenie jest niezbędne, aby zastąpić kołową orbitę elipsą z apogeum w odległości |r2 od środka Ziemi, gdzie energia potencjalna jest większa niż w odległości |r1 i trzeba ją uzyskać kosztem energii kinetycznej zwiększonej przyspieszającym działaniem silników. Drugie przyspieszenie jest konieczne, aby odrobić stratę prędkości powstałą podczas ruchu po elipsie od A do B. | Wartości bezwzględne zmian prędkości wynoszą

M √ G---- (k − 1) ---- w punkcie A r1

oraz

 √ ----- M G (k − 1) ---- w punkcie B. r2

Suma ich modułów bywa używana jako miara wydatku energii niezbędnej do wykonania manewru, uzyskanej kosztem zużycia paliwa przez silniki. Czas przejścia, czyli czas lotu po połówce elipsy, można obliczyć ze wzoru

 √ ----- -a3- M t = π G ,

gdzie | r1+r2- a = 2 jest długością dużej półosi elipsy. Wzór ten wyraża połowę ujętego III prawem Keplera okresu obiegu po pełnej eliptycznej orbicie. Analogiczne rozważania dotyczą przejścia z orbity dalszej na bliższą Ziemi. Po przyhamowaniu następuje lot po trajektorii eliptycznej, która zbliża wahadłowiec do Ziemi. Druga redukcja prędkości zapewnia prędkość właściwą dla ruchu po planowanej orbicie kołowej.

obrazek

Rys. 2 Przejście z orbity o promieniu r1 na orbitę o promieniu r2 A r1 z zastosowaniem transferu dwueliptycznego

Rys. 2 Przejście z orbity o promieniu r1 na orbitę o promieniu r2 A r1 z zastosowaniem transferu dwueliptycznego

Dla przykładu rozważmy przejście z orbity o promieniu r1 = 6700 km na |r = 33500 km 2 . Następowałoby ono dzięki przyspieszeniom od v = 7,71 km 1 /s do vA= 9,96 km /s oraz od vB = 1,99 km /s do v2 = 3,45 km /s. Suma zmian prędkości wynosiłaby |∆v = 3,71 km /s, a cały manewr trwałby 3 godziny i 56 minut.

Manewr Hohmanna przestaje być optymalny przy dużym stosunku promieni orbit |r2. r1 Wtedy lepiej zastosować tzw. transfer dwueliptyczny, służący także do zmiany orbity mniejszej na większą i odwrotnie. Przejście z niskiej orbity o promieniu r1 na wyższą o promieniu r2 zilustrowane jest na rysunku 2.

Tak jak w manewrze Hohmanna, krótki impuls ciągu w punkcie A pierwotnej orbity zwiększa prędkość od v1 do vA= kv1 (gdzie |k > 1 ), dzięki czemu wahadłowiec wchodzi na orbitę eliptyczną. Jej kształt określony jest odległością |a od ogniska (środek Ziemi) do apogeum (punkt B). Wielkość a, która musi być większa od r2, powinna być wybrana z uwzględnieniem faktu, że decyduje o energii zużytej na wykonanie transferu i o czasie jego trwania. Podczas lotu po połowie elipsy od A do |B prędkość w punkcie B spada do wartości v . B W tym punkcie następuje kolejne impulsowe przyspieszenie do prędkości |vC, dobranej tak, aby wahadłowiec kontynuował lot po innej eliptycznej orbicie z apogeum w punkcie B i perigeum w punkcie D leżącym już na orbicie końcowej. Dążąc po tej elipsie do perigeum, wahadłowiec przyspiesza i do punktu |D dociera z prędkością |vD . Jest ona większa niż |v2, a więc do przejścia na orbitę kołową o promieniu |r2 niezbędne jest hamowanie od vD do |v2. Wzory wyrażające zasady zachowania pozwalają obliczyć poszczególne prędkości.

Jeśli zmiana orbity z r1 = 6700 km na r2 = 33500 km odbyłaby się drogą transferu dwueliptycznego z parametrem równym np. 50 000 km , to charakterystyczne prędkości wynosiłyby vA= 10,24 km /s vB = 1,37 km /s, |vC= 2,53 km /s i vD = 3,77 km /s. Sumaryczna zmiana prędkości ∆v przyjęłaby wartość 4, 01 km /s, co oznacza większe zużycie paliwa niż podczas transferu Hohmanna. Zmiana orbity zajęłaby także dużo więcej czasu, bo aż 44 godziny i 52 minuty. Ten przykład ilustruje główną wadę transferu dwueliptycznego, jaką jest długi czas jego realizacji. Manewr dwueliptyczny przeprowadzony z dowolnym a > r2 jest oszczędniejszy od manewru Hohmanna, jeśli |r2> 15,58. r1 Taką samą przewagę ma on, gdy  r2- |11,94 < r1 < 15,58, pod warunkiem, że przeprowadza się go z dostatecznie dużą wartością  a. Natomiast gdy  r |2r1-< 11,94, to żaden wariant transferu dwueliptycznego nie jest korzystniejszy od manewru Hohmanna. Różnice w zużyciu paliwa pomiędzy tymi dwiema procedurami są jednak niewielkie. Maksymalna oszczędność, jaką można uzyskać, zastępując manewr Hohmanna dwueliptycznym, wynosi 8%.