Przeskocz do treści

Delta mi!

O rysowaniu zderzeń

Maciej Lisicki

o artykule ...

  • Publikacja w Delcie: marzec 2010
  • Publikacja elektroniczna: 18-06-2010
  • Autor: Maciej Lisicki
    Afiliacja: student, Wydział Fizyki, Uniwersytet Warszawski

Zderzenia ciał są jednym z częściej poruszanych tematów na szkolnych lekcjach fizyki, ponieważ są świetnym polem wykorzystania rozmaitych postaci zasad zachowania energii i pędu. Co więcej, można stopniowo komplikować rozpatrywane zagadnienia – przejść od elastycznych zderzeń cząstek punktowych, poprzez niesprężyste zderzenia brył sztywnych, aż po skomplikowane problemy teorii sprężystości, obejmujące szczegółową analizę momentu zderzenia i teorię rozpraszania.

Ograniczmy rozważania do geometrycznego spojrzenia na elastyczne zderzenie punktowych cząstek, wprowadzając zabawne i ciekawe narzędzie do analizy zderzeń. Sprowadzi się to do math rysowania kółek i strzałek.

Rozważmy spoczywającą cząstkę o masie  math , która rozpada się samorzutnie na dwie nowe cząstki o równych masach  math . Cząstki te poruszają się zatem z równymi prędkościami. Zajmijmy się jedną z nich – niech jej prędkość w układzie spoczywającej cząstki  math wynosi  math. Prędkość drugiej wynosi, oczywiście,  math.

Czytelnik Wnikliwy zauważy zapewne, że w opisanej tu sytuacji nie jest zachowana całkowita energia, ani całkowita masa! Energia potencjalna wszystkich składników układu jest stale równa zeru, energia kinetyczna cząstki przed rozpadem także równa się zeru, a energia kinetyczna produktów rozpadu to  math . Ten pozorny paradoks wynika z zaniedbania efektów relatywistycznych, tj. równoważności masy i energii.

obrazek

Rys. 1 Geometryczna interpretacja rozpadu cząstki.

Rys. 1 Geometryczna interpretacja rozpadu cząstki.

Przejdźmy teraz do układu laboratoryjnego, w którym cząstka  math porusza się z prędkością  math, pierwsza zaś z cząstek  math z prędkością  math. Prędkość ta jest, oczywiście, wektorową sumą prędkości w układzie pierwotnej cząstki i prędkości tego układu odniesienia w laboratorium:

display-math

Przepisując tę równość w postaci math i stosując twierdzenie cosinusów, otrzymamy związek

display-math

gdzie math jest kątem między wektorami math i  math. Możemy posłużyć się bardzo wygodnym rysunkiem 1 do zobrazowania tej sytuacji. Prędkość  math jest wektorempoprowadzonym do dowolnego punktu na obwodzie okręgu z punktu  math , odległego od środka okręgu o wektor  math. Promień okręgu jest równy  math. Możemy przy tym rozróżnić dwa przypadki. Jeżeli math, czyli punkt  math leży wewnątrz okręgu, to kąt  math, pod jakim cząstka opuści układ, jest dowolny. W przypadku math cząstka może wylecieć tylko do przodu i pod kątem nieprzekraczającym  math . Z konstrukcji przedstawionej na rysunku łatwo można przekonać się, że wartość kąta granicznego określa równość

display-math

Kąt ten odpowiada bowiem stycznej do okręgu w punkcie  math, poprowadzonej z  math . Takie kąty mierzy, oczywiście, obserwator w układzie laboratoryjnym. Rysunki te mają jeszcze jedną zaletę – możemy łatwo powiązać kąty w układzie środka masy z kątami mierzonymi w układzie laboratoryjnym. Pozostawiając przekształcenia Czytelnikowi, podajemy wynik

display-math