Cztery zadania, jedno rozwiązanie
Spójrzmy na cztery z pozoru zupełnie niezwiązane zadania...
Zadanie 1. -tą liczbę Fermata definiujemy wzorem Wykaż, że jeśli jest liczbą pierwszą, która dzieli to dla pewnej liczby naturalnej
Zadanie 2. Udowodnij, że jeśli jest liczbą pierwszą różną od 2 i 5, to rozwinięcie dziesiętne jest ułamkiem okresowym, którego okres dzieli
Zadanie 4. Na pewnej tablicy świetlnej można wyświetlać różne konfiguracje za pomocą przełączników. Każdy przełącznik ma ustalony obszar działania. Gdy się go naciśnie, to w jego obszarze zgasną wszystkie zapalone żarówki i zapalą się wszystkie te, które się nie paliły. Wykaż, że liczba konfiguracji, które możemy wyświetlić na tej tablicy, jest potęgą 2.
Może się wydawać, że byłoby bardzo trudno wskazać jakieś wspólne elementy tych problemów. Okazuje się jednak, że rozwiązania wszystkich czterech opierają się na tym samym spostrzeżeniu – fundamentalnej własności pewnych obiektów algebraicznych, o których opowiemy dalej. Spróbujemy odkryć tę własność, rozwiązując ostatnie zadanie.
Tablica świetlna składa się ze zbioru żarówek Konfigurację tablicy utożsamimy z podzbiorem zawierającym dokładnie te żarówki, które są w tej konfiguracji zapalone. Przełącznikowi natomiast przyporządkujemy podzbiór będący obszarem jego działania. W wyniku naciśnięcia przełącznika przy wyświetlonej konfiguracji otrzymamy konfigurację odpowiadającą różnicy symetrycznej
zbiorów i Liczba konfiguracji, które możemy wyświetlić, jest więc równa liczbie różnych podzbiorów zbioru które możemy otrzymać ze zbiorów odpowiadających przełącznikom, stosując operację „ ”.
Przyjrzyjmy się kilku własnościom tej operacji. Wprost z własności różnicy symetrycznej zbiorów wynika, że dla dowolnych konfiguracji:
- i
- ii
- iii
- (dzięki temu możemy pomijać nawiasy).
Zamiast pojedynczych konfiguracji rozpatrzymy teraz pewne ich zbiory. Niech będzie zbiorem przełączników, a – zbiorem wszystkich konfiguracji możliwych do otrzymania za ich pomocą z konfiguracji pustej (wszystkie żarówki początkowo zgaszone). Oczywiście, jeśli dwie konfiguracje i należą do zbioru to również konfiguracja należy do
Załóżmy teraz, że naszą konfiguracją początkową jest pewna niepusta konfiguracja Wtedy zbiór
opisuje wszystkie konfiguracje możliwe do uzyskania za pomocą przełączników ze zbioru zaczynając od konfiguracji początkowej Zastanówmy się nad związkiem między zbiorami i dla różnych konfiguracji początkowych i Naturalnym pytaniem jest, czy za pomocą przełączników ze zbioru można uzyskać tę samą konfigurację, zaczynając od dwóch różnych konfiguracji początkowych. Załóżmy więc, że zbiory i mają niepustą część wspólną, to znaczy pewna konfiguracja możliwa jest do uzyskania zarówno z konfiguracji początkowej jak i z Innymi słowy, dla pewnych konfiguracji Wtedy na mocy własności dodawania konfiguracji
Mamy więc a zatem konfigurację można uzyskać z konfiguracji za pomocą przełączników z Analogicznie dowodzimy, że a stąd
Okazuje się więc, że dla różnych stanów początkowych tablicy zbiory konfiguracji możliwych do uzyskania za pomocą przełączników ze zbioru są takie same lub rozłączne. Zbiór wszystkich możliwych konfiguracji tablicy dzieli się zatem na sumę rozłącznych zbiorów dla pewnych konfiguracji początkowych Wykorzystamy jeszcze prostą obserwację, że każdy ze zbiorów ma tyle samo elementów co Stąd liczba wszystkich możliwych konfiguracji tablicy jest wielokrotnością liczby zbiorów w Oczywiście, liczba wszystkich konfiguracji tablicy jest równa (każda z żarówek może być zgaszona lub zapalona), a więc liczba elementów zbioru musi być potęgą dwójki.
Decydującą rolę w powyższym rozumowaniu odegrały własności (i)–(iii) operacji oraz to, że dla dowolnych z również jest w Okazuje się, że podobne rozumowanie można zastosować w wielu innych sytuacjach – w szczególności w rozwiązaniach pozostałych zadań. Podobnie bowiem dowodzi się twierdzenia Lagrange’a dotyczącego grup, które stanowi tutaj kluczowy element rozumowań.
Rozpatrzmy zbiór w którym określone jest działanie „ ”. Zbiór ten nazwiemy grupą, jeśli działanie „ ” spełnia następujące warunki:
- (1)
- jest łączne, czyli
- (2)
- ma element neutralny, oznaczany jako spełniający dla dowolnego elementu z
- (3)
- dla każdego elementu z istnieje element (oznaczany przez ) odwrotny do niego, czyli taki, że
Podgrupą grupy nazywamy podzbiór zamknięty na działanie „ ” oraz na branie elementu odwrotnego względem tego działania. To znaczy, że jeśli elementy i należą do zbioru to należą do niego również elementy i Liczbę elementów grupy nazywamy jej rzędem i oznaczamy
Zauważmy, że określony powyżej zbiór konfiguracji tablicy świetlnej wraz z operacją „ ” jest grupą. Konfiguracja pusta jest tu elementem neutralnym, a każda konfiguracja jest swoją odwrotnością, gdyż Łatwo również sprawdzić, że zbiór konfiguracji możliwych do uzyskania za pomocą danego zbioru przełączników (gdy startuje się z konfiguracji ) jest podgrupą tej grupy.
Wspomniane wyżej twierdzenie Lagrange’a brzmi następująco:
Twierdzenie 1 (Lagrange’a). Jeśli zbiór wraz z działaniem „ ” jest skończoną grupą, a jej podgrupą, to dzieli
Idea dowodu tego twierdzenia opiera się na pomyśle przedstawionym w rozwiązaniu zadania: zbiór elementów można podzielić na rozłączne podzbiory postaci równoliczne z
Zastosowanie tego twierdzenia do grupy konfiguracji tablicy świetlnej i jej podgrupy konfiguracji, otrzymywanych za pomocą podanego zbioru przełączników, daje natychmiastowe rozwiązanie zadania 4.
W dalszych rozważaniach będzie użyteczny pewien szczególny przypadek twierdzenia Lagrange’a. Niech będzie grupą skończoną, a jej dowolnym elementem. Wtedy istnieje taka liczba naturalna że element
(co zapisujemy w skrócie ) jest równy elementowi neutralnemu grupy Istotnie, ponieważ grupa jest skończona, to dla pewnych liczb naturalnych musi zachodzić Ale wtedy
Najmniejszą liczbę taką że nazywamy rzędem elementu i oznaczamy Jest jasne, że elementy są parami różne oraz jest podgrupą grupy Nazywa się ją podgrupą generowaną przez i oznacza Zatem i na mocy twierdzenia Lagrange’a jest dzielnikiem Zauważmy jeszcze, że jeśli dla pewnej liczby całkowitej zachodzi równość to dzieli oraz że
Przyjrzymy się teraz przykładowi – grupie, którą wykorzystamy w rozwiązaniach zadań 1 i 2.
Niech będzie liczbą pierwszą. Rozpatrzmy zbiór z działaniem „ ” określonym dla dowolnych za pomocą wzoru
Nietrudno sprawdzić, że jest to grupa. Łączność działania „ ” wynika z łączności mnożenia, a elementem neutralnym jest 1. Istnienie elementu odwrotnego do danego elementu można uzasadnić następująco. Dla różnych liczb reszty z dzielenia i przez są różne i niezerowe. W przeciwnym razie mielibyśmy, że a stąd lub co jest niemożliwe. Dla pewnego reszta z dzielenia przez jest więc równa 1, czyli
Grupę tę nazywamy grupą multiplikatywną reszt modulo i oznaczamy ją przez Rząd jest, oczywiście, równy a więc z tego, co wiemy o własności rzędów elementów, wynika, że w dla dowolnego mamy Mamy stąd natychmiast Małe Twierdzenie Fermata, które mówi, że dla dowolnej liczby całkowitej i dowolnej liczby pierwszej liczba jest podzielna przez
Teraz możemy już rozwiązać pozostałe zadania.
rozwiązanie zadania 1. Załóżmy, że liczba pierwsza dzieli Rozpatrzmy grupę i przyjrzyjmy się rzędowi elementu w tej grupie. Z założenia dzieli liczbę Zatem 2 podniesiona do potęgi w daje w wyniku 1, a więc dzieli Ponieważ jednak 2 do potęgi w to więc nie dzieli Wiemy zatem, że Ponadto dzieli rząd grupy równy więc dla pewnego naturalnego zachodzi równość Stąd wynika, że
rozwiązanie zadania 2. Niech będzie rozwinięciem dziesiętnym liczby Aby wyznaczyć to rozwinięcie, wyobraźmy sobie, jak przebiega dzielenie pisemne 1 przez Widać, że -ta cyfra jest wynikiem dzielenia całkowitego przez gdzie liczba określona jest rekurencyjnie jako reszta z dzielenia przez pomnożona przez Mamy więc przy czym Stąd łatwo otrzymujemy jawny wzór
Aby ułamek był okresowy, dla pewnych liczb naturalnych i musi zachodzić Okresem tego ułamka nazywa się najmniejszą liczbę o tej własności. Ponieważ liczba jest różna od i więc mod należy do W tej sytuacji jest najmniejszą liczbą, dla której jest równe w a w konsekwencji Ułamek jest więc okresowy, a jego okres równy rzędowi w zatem na mocy twierdzenia Lagrange’a dzieli
rozwiązanie zadania 3. Zbiór izometrii wielokąta składa się z symetrii osiowych o osiach przechodzących przez jeden punkt i obrotów względem tego punktu. Można wykazać, że wraz z działaniem składania przekształceń tworzy on grupę (jej elementem neutralnym jest obrót o zerowy kąt). Wynika to z następujących geometrycznych własności:
- (1)
- złożenie dwóch obrotów jest obrotem,
- (2)
- złożenie obrotu z symetrią lub symetrii z obrotem jest symetrią,
- (3)
- złożenie symetrii względem przecinających się osi jest obrotem.
Wykażemy najpierw, że jeśli wielokąt ma co najmniej jedną oś symetrii, to w grupie jego izometrii jest tyle samo symetrii i obrotów. Niech będzie zbiorem obrotów, – zbiorem symetrii, a – pewną ustaloną symetrią danego wielokąta. Wtedy składając z dowolnym obrotem, otrzymamy symetrię. Łatwo też udowodnić, że symetrie i będą różne dla różnych a więc Analogicznie, składając z dowolną symetrią, otrzymamy obrót, a ponadto dla różnych Stąd a zatem
Powodem, dla którego wygodniej rozpatrywać zbiór obrotów jest zamkniętość tego zbioru na działanie składania przekształceń. Zbiór obrotów z tym działaniem ma więc strukturę grupy. Jak obroty zmieniają zbiór wierzchołków wielokąta? Każdy obrót powoduje pewne cykliczne przesunięcie wierzchołków. Jeśli ponumerujemy kolejne wierzchołki od do to -te przesunięcie cykliczne przeprowadza wierzchołek na Nietrudno sprawdzić, że zbiór przesunięć cyklicznych z działaniem składania tworzy grupę. Zbiór obrotów tworzy więc podgrupę tej grupy, a zatem rząd (równy liczbie symetrii danego -kąta) dzieli