Przeskocz do treści

Delta mi!

Cztery zadania, jedno rozwiązanie

Spójrzmy na cztery z pozoru zupełnie niezwiązane zadania...

Zadanie 1. math-tą liczbę Fermata definiujemy wzorem math Wykaż, że jeśli math jest liczbą pierwszą, która dzieli math to math dla pewnej liczby naturalnej math

Zadanie 2. Udowodnij, że jeśli math jest liczbą pierwszą różną od 2 i 5, to rozwinięcie dziesiętne math jest ułamkiem okresowym, którego okres dzieli math

Zadanie 3. Udowodnij, że liczba osi symetrii math -kąta jest równa 0 lub dzieli math

Zadanie 4. Na pewnej tablicy świetlnej można wyświetlać różne konfiguracje za pomocą przełączników. Każdy przełącznik ma ustalony obszar działania. Gdy się go naciśnie, to w jego obszarze zgasną wszystkie zapalone żarówki i zapalą się wszystkie te, które się nie paliły. Wykaż, że liczba konfiguracji, które możemy wyświetlić na tej tablicy, jest potęgą 2.

Może się wydawać, że byłoby bardzo trudno wskazać jakieś wspólne elementy tych problemów. Okazuje się jednak, że rozwiązania wszystkich czterech opierają się na tym samym spostrzeżeniu – fundamentalnej własności pewnych obiektów algebraicznych, o których opowiemy dalej. Spróbujemy odkryć tę własność, rozwiązując ostatnie zadanie.

Tablica świetlna składa się ze zbioru math żarówek math Konfigurację tablicy utożsamimy z podzbiorem math zawierającym dokładnie te żarówki, które są w tej konfiguracji zapalone. Przełącznikowi natomiast przyporządkujemy podzbiór math będący obszarem jego działania. W wyniku naciśnięcia przełącznika math przy wyświetlonej konfiguracji math  otrzymamy konfigurację odpowiadającą różnicy symetrycznej

display-math

zbiorów math  i  math  Liczba konfiguracji, które możemy wyświetlić, jest więc równa liczbie różnych podzbiorów zbioru math które możemy otrzymać ze zbiorów odpowiadających przełącznikom, stosując operację „ math  ”.

Przyjrzyjmy się kilku własnościom tej operacji. Wprost z własności różnicy symetrycznej zbiorów wynika, że dla dowolnych konfiguracji:

i
math
ii
math
iii
math  (dzięki temu możemy pomijać nawiasy).

Zamiast pojedynczych konfiguracji rozpatrzymy teraz pewne ich zbiory. Niech math będzie zbiorem przełączników, a  math – zbiorem wszystkich konfiguracji możliwych do otrzymania za ich pomocą z konfiguracji pustej math  (wszystkie żarówki początkowo zgaszone). Oczywiście, jeśli dwie konfiguracje math  i  math  należą do zbioru math  to również konfiguracja math  należy do math

Załóżmy teraz, że naszą konfiguracją początkową jest pewna niepusta konfiguracja math Wtedy zbiór

display-math

opisuje wszystkie konfiguracje możliwe do uzyskania za pomocą przełączników ze zbioru math zaczynając od konfiguracji początkowej math Zastanówmy się nad związkiem między zbiorami math i  math dla różnych konfiguracji początkowych math i  math Naturalnym pytaniem jest, czy za pomocą przełączników ze zbioru math można uzyskać tę samą konfigurację, zaczynając od dwóch różnych konfiguracji początkowych. Załóżmy więc, że zbiory math i  math mają niepustą część wspólną, to znaczy pewna konfiguracja możliwa jest do uzyskania zarówno z konfiguracji początkowej math jak i z  math Innymi słowy, math  dla pewnych konfiguracji math Wtedy na mocy własności dodawania konfiguracji math

Mamy więc math a zatem konfigurację math można uzyskać z konfiguracji math za pomocą przełączników z  math Analogicznie dowodzimy, że math  a stąd math

Okazuje się więc, że dla różnych stanów początkowych tablicy zbiory konfiguracji możliwych do uzyskania za pomocą przełączników ze zbioru math są takie same lub rozłączne. Zbiór wszystkich możliwych konfiguracji tablicy dzieli się zatem na sumę rozłącznych zbiorów math dla pewnych konfiguracji początkowych math Wykorzystamy jeszcze prostą obserwację, że każdy ze zbiorów math ma tyle samo elementów co math Stąd liczba wszystkich możliwych konfiguracji tablicy jest wielokrotnością liczby zbiorów w  math Oczywiście, liczba wszystkich konfiguracji tablicy jest równa math (każda z  math żarówek może być zgaszona lub zapalona), a więc liczba elementów zbioru math musi być potęgą dwójki.

Decydującą rolę w powyższym rozumowaniu odegrały własności (i)–(iii) operacji math  oraz to, że dla dowolnych math  z  math  również math jest w  math  Okazuje się, że podobne rozumowanie można zastosować w wielu innych sytuacjach – w szczególności w rozwiązaniach pozostałych zadań. Podobnie bowiem dowodzi się twierdzenia Lagrange’a dotyczącego grup, które stanowi tutaj kluczowy element rozumowań.

Rozpatrzmy zbiór math  w którym określone jest działanie „ math  ”. Zbiór ten nazwiemy grupą, jeśli działanie „ math  ” spełnia następujące warunki:

(1)
jest łączne, czyli math
(2)
ma element neutralny, oznaczany jako math spełniający math dla dowolnego elementu math z  math
(3)
dla każdego elementu math z  math  istnieje element (oznaczany przez math ) odwrotny do niego, czyli taki, że math

Podgrupą grupy math  nazywamy podzbiór math  zamknięty na działanie „ math  ” oraz na branie elementu odwrotnego względem tego działania. To znaczy, że jeśli elementy math i  math należą do zbioru math to należą do niego również elementy math  i  math Liczbę elementów grupy math  nazywamy jej rzędem i oznaczamy math

Zauważmy, że określony powyżej zbiór konfiguracji tablicy świetlnej wraz z operacją „ math  ” jest grupą. Konfiguracja pusta math  jest tu elementem neutralnym, a każda konfiguracja math  jest swoją odwrotnością, gdyż math  Łatwo również sprawdzić, że zbiór konfiguracji możliwych do uzyskania za pomocą danego zbioru przełączników (gdy startuje się z konfiguracji math  ) jest podgrupą tej grupy.

Wspomniane wyżej twierdzenie Lagrange’a brzmi następująco:

Twierdzenie 1 (Lagrange’a). Jeśli zbiór math  wraz z działaniem math ” jest skończoną grupą, a math  jej podgrupą, to math  dzieli math

Idea dowodu tego twierdzenia opiera się na pomyśle przedstawionym w rozwiązaniu zadania: zbiór elementów math  można podzielić na rozłączne podzbiory postaci math  równoliczne z  math

Zastosowanie tego twierdzenia do grupy konfiguracji tablicy świetlnej i jej podgrupy konfiguracji, otrzymywanych za pomocą podanego zbioru przełączników, daje natychmiastowe rozwiązanie zadania 4.

W dalszych rozważaniach będzie użyteczny pewien szczególny przypadek twierdzenia Lagrange’a. Niech math  będzie grupą skończoną, a  math jej dowolnym elementem. Wtedy istnieje taka liczba naturalna math że element

display-math

(co zapisujemy w skrócie math ) jest równy elementowi neutralnemu grupy math  Istotnie, ponieważ grupa math  jest skończona, to dla pewnych liczb naturalnych math  musi zachodzić math  Ale wtedy math

Najmniejszą liczbę math taką że math nazywamy rzędem elementu math i oznaczamy math Jest jasne, że elementy math są parami różne oraz math jest podgrupą grupy math  Nazywa się ją podgrupą generowaną przez math i oznacza math Zatem math i na mocy twierdzenia Lagrange’a  math jest dzielnikiem math  Zauważmy jeszcze, że jeśli dla pewnej liczby całkowitej math  zachodzi równość math to math  dzieli math  oraz że math

Przyjrzymy się teraz przykładowi – grupie, którą wykorzystamy w rozwiązaniach zadań 1 i 2.

Niech math będzie liczbą pierwszą. Rozpatrzmy zbiór math z działaniem „ math ” określonym dla dowolnych math za pomocą wzoru

display-math

Nietrudno sprawdzić, że jest to grupa. Łączność działania „ math  ” wynika z łączności mnożenia, a elementem neutralnym jest 1. Istnienie elementu odwrotnego do danego elementu math można uzasadnić następująco. Dla różnych liczb math reszty z dzielenia math i  math przez math są różne i niezerowe. W przeciwnym razie mielibyśmy, że math a stąd math lub math co jest niemożliwe. Dla pewnego math  reszta z dzielenia math przez math  jest więc równa 1, czyli math

Grupę tę nazywamy grupą multiplikatywną reszt modulo math i oznaczamy ją przez math Rząd math jest, oczywiście, równy math a więc z tego, co wiemy o własności rzędów elementów, wynika, że w  math dla dowolnego math mamy math Mamy stąd natychmiast Małe Twierdzenie Fermata, które mówi, że dla dowolnej liczby całkowitej math i dowolnej liczby pierwszej math liczba math jest podzielna przez math

Teraz możemy już rozwiązać pozostałe zadania.

rozwiązanie zadania 1. Załóżmy, że liczba pierwsza math dzieli math Rozpatrzmy grupę math i przyjrzyjmy się rzędowi elementu math w tej grupie. Z założenia math dzieli liczbę math Zatem 2 podniesiona do potęgi math w  math daje w wyniku 1, a więc math dzieli math Ponieważ jednak 2 do potęgi math w  math to math więc math nie dzieli math Wiemy zatem, że math Ponadto math dzieli rząd grupy math równy math więc dla pewnego naturalnego math zachodzi równość math Stąd wynika, że math


rozwiązanie zadania 2. Niech math będzie rozwinięciem dziesiętnym liczby math Aby wyznaczyć to rozwinięcie, wyobraźmy sobie, jak przebiega dzielenie pisemne 1 przez math Widać, że math -ta cyfra math jest wynikiem dzielenia całkowitego math przez math gdzie liczba math określona jest rekurencyjnie jako reszta z dzielenia math przez math pomnożona przez math Mamy więc math przy czym math Stąd łatwo otrzymujemy jawny wzór math

Aby ułamek math był okresowy, dla pewnych liczb naturalnych math i  math musi zachodzić math Okresem tego ułamka nazywa się najmniejszą liczbę math o tej własności. Ponieważ liczba math jest różna od math i  math więc math mod math należy do math W tej sytuacji math jest najmniejszą liczbą, dla której math jest równe math w  math a w konsekwencji math Ułamek math jest więc okresowy, a jego okres równy rzędowi math w  math zatem na mocy twierdzenia Lagrange’a dzieli math


rozwiązanie zadania 3. Zbiór izometrii wielokąta składa się z symetrii osiowych o osiach przechodzących przez jeden punkt i obrotów względem tego punktu. Można wykazać, że wraz z działaniem składania przekształceń tworzy on grupę (jej elementem neutralnym jest obrót o zerowy kąt). Wynika to z następujących geometrycznych własności:

(1)
złożenie dwóch obrotów jest obrotem,
(2)
złożenie obrotu z symetrią lub symetrii z obrotem jest symetrią,
(3)
złożenie symetrii względem przecinających się osi jest obrotem.

Wykażemy najpierw, że jeśli wielokąt ma co najmniej jedną oś symetrii, to w grupie jego izometrii jest tyle samo symetrii i obrotów. Niech math  będzie zbiorem obrotów, math – zbiorem symetrii, a  math – pewną ustaloną symetrią danego wielokąta. Wtedy składając math z dowolnym obrotem, otrzymamy symetrię. Łatwo też udowodnić, że symetrie math i  math będą różne dla różnych math  a więc math Analogicznie, składając math  z dowolną symetrią, otrzymamy obrót, a ponadto math dla różnych math Stąd math a zatem math

Powodem, dla którego wygodniej rozpatrywać zbiór obrotów math jest zamkniętość tego zbioru na działanie składania przekształceń. Zbiór obrotów z tym działaniem ma więc strukturę grupy. Jak obroty zmieniają zbiór wierzchołków wielokąta? Każdy obrót powoduje pewne cykliczne przesunięcie wierzchołków. Jeśli ponumerujemy kolejne wierzchołki od math  do math  to math  -te przesunięcie cykliczne math przeprowadza wierzchołek math  na math  Nietrudno sprawdzić, że zbiór math przesunięć cyklicznych z działaniem składania tworzy grupę. Zbiór obrotów math  tworzy więc podgrupę tej grupy, a zatem rząd math  (równy liczbie symetrii danego math -kąta) dzieli math