Cztery zadania, jedno rozwiązanie
Spójrzmy na cztery z pozoru zupełnie niezwiązane zadania...
Zadanie 1.
-tą liczbę Fermata definiujemy
wzorem
Wykaż, że jeśli
jest liczbą pierwszą,
która dzieli
to
dla pewnej liczby naturalnej
Zadanie 2. Udowodnij, że jeśli
jest liczbą pierwszą różną od 2
i 5, to rozwinięcie dziesiętne
jest ułamkiem okresowym, którego
okres dzieli
Zadanie 4. Na pewnej tablicy świetlnej można wyświetlać różne konfiguracje za pomocą przełączników. Każdy przełącznik ma ustalony obszar działania. Gdy się go naciśnie, to w jego obszarze zgasną wszystkie zapalone żarówki i zapalą się wszystkie te, które się nie paliły. Wykaż, że liczba konfiguracji, które możemy wyświetlić na tej tablicy, jest potęgą 2.
Może się wydawać, że byłoby bardzo trudno wskazać jakieś wspólne elementy tych problemów. Okazuje się jednak, że rozwiązania wszystkich czterech opierają się na tym samym spostrzeżeniu – fundamentalnej własności pewnych obiektów algebraicznych, o których opowiemy dalej. Spróbujemy odkryć tę własność, rozwiązując ostatnie zadanie.
Tablica świetlna składa się ze zbioru
żarówek
Konfigurację tablicy utożsamimy z podzbiorem
zawierającym dokładnie te żarówki, które są w tej konfiguracji
zapalone. Przełącznikowi natomiast przyporządkujemy podzbiór
będący obszarem jego działania. W wyniku naciśnięcia
przełącznika
przy wyświetlonej konfiguracji
otrzymamy
konfigurację odpowiadającą różnicy symetrycznej

zbiorów
i
Liczba konfiguracji, które możemy
wyświetlić, jest więc równa liczbie różnych podzbiorów zbioru
które możemy otrzymać ze zbiorów odpowiadających
przełącznikom, stosując operację „
”.
Przyjrzyjmy się kilku własnościom tej operacji. Wprost z własności różnicy symetrycznej zbiorów wynika, że dla dowolnych konfiguracji:
- i
-
- ii
-
- iii
-
(dzięki temu możemy pomijać nawiasy).
Zamiast pojedynczych konfiguracji rozpatrzymy teraz pewne ich zbiory. Niech
będzie zbiorem przełączników, a
– zbiorem wszystkich
konfiguracji możliwych do otrzymania za ich pomocą z konfiguracji pustej
(wszystkie żarówki początkowo zgaszone). Oczywiście, jeśli dwie
konfiguracje
i
należą do zbioru
to również
konfiguracja
należy do
Załóżmy teraz, że naszą konfiguracją początkową jest pewna niepusta
konfiguracja
Wtedy zbiór

opisuje wszystkie konfiguracje możliwe do uzyskania za pomocą przełączników
ze zbioru
zaczynając od konfiguracji początkowej
Zastanówmy
się nad związkiem między zbiorami
i
dla
różnych konfiguracji początkowych
i
Naturalnym
pytaniem jest, czy za pomocą przełączników ze zbioru
można
uzyskać tę samą konfigurację, zaczynając od dwóch różnych konfiguracji
początkowych. Załóżmy więc, że zbiory
i
mają
niepustą część wspólną, to znaczy pewna konfiguracja możliwa jest
do uzyskania zarówno z konfiguracji początkowej
jak i z
Innymi słowy,
dla pewnych konfiguracji
Wtedy na mocy własności dodawania konfiguracji
Mamy więc
a zatem konfigurację
można uzyskać
z konfiguracji
za pomocą przełączników z
Analogicznie
dowodzimy, że
a stąd
Okazuje się więc, że dla różnych stanów początkowych tablicy zbiory
konfiguracji możliwych do uzyskania za pomocą przełączników ze zbioru
są takie same lub rozłączne. Zbiór wszystkich możliwych
konfiguracji tablicy dzieli się zatem na sumę rozłącznych zbiorów
dla pewnych konfiguracji początkowych
Wykorzystamy jeszcze prostą obserwację, że każdy ze
zbiorów
ma tyle samo elementów co
Stąd liczba
wszystkich możliwych konfiguracji tablicy jest wielokrotnością liczby zbiorów
w
Oczywiście, liczba wszystkich konfiguracji tablicy jest
równa
(każda z
żarówek może być zgaszona lub
zapalona), a więc liczba elementów zbioru
musi być potęgą
dwójki.
Decydującą rolę w powyższym rozumowaniu odegrały własności (i)–(iii)
operacji
oraz to, że dla dowolnych
z
również
jest w
Okazuje się, że podobne rozumowanie
można zastosować w wielu innych sytuacjach – w szczególności
w rozwiązaniach pozostałych zadań. Podobnie bowiem dowodzi się twierdzenia
Lagrange’a dotyczącego grup, które stanowi tutaj kluczowy element
rozumowań.
Rozpatrzmy zbiór
w którym określone jest działanie „
”.
Zbiór ten nazwiemy grupą, jeśli działanie „
” spełnia następujące
warunki:
- (1)
- jest łączne, czyli
- (2)
- ma element neutralny, oznaczany jako
spełniający
dla dowolnego elementu
z
- (3)
- dla każdego elementu
z
istnieje element (oznaczany przez
) odwrotny do niego, czyli taki, że
Podgrupą grupy
nazywamy podzbiór
zamknięty na
działanie „
” oraz na branie elementu odwrotnego względem tego
działania. To znaczy, że jeśli elementy
i
należą do zbioru
to należą do niego również elementy
i
Liczbę elementów grupy
nazywamy jej rzędem
i oznaczamy
Zauważmy, że określony powyżej zbiór konfiguracji tablicy świetlnej
wraz z operacją „
” jest grupą. Konfiguracja pusta
jest
tu elementem neutralnym, a każda konfiguracja
jest swoją
odwrotnością, gdyż
Łatwo również sprawdzić, że
zbiór konfiguracji możliwych do uzyskania za pomocą danego zbioru
przełączników (gdy startuje się z konfiguracji
) jest podgrupą tej
grupy.
Wspomniane wyżej twierdzenie Lagrange’a brzmi następująco:
Twierdzenie 1 (Lagrange’a).
Jeśli zbiór
wraz z działaniem „
” jest skończoną grupą,
a
jej podgrupą, to
dzieli
Idea dowodu tego twierdzenia opiera się na pomyśle przedstawionym
w rozwiązaniu zadania: zbiór elementów
można podzielić
na rozłączne podzbiory postaci
równoliczne
z
Zastosowanie tego twierdzenia do grupy konfiguracji tablicy świetlnej i jej podgrupy konfiguracji, otrzymywanych za pomocą podanego zbioru przełączników, daje natychmiastowe rozwiązanie zadania 4.
W dalszych rozważaniach będzie użyteczny pewien szczególny przypadek
twierdzenia Lagrange’a. Niech
będzie grupą skończoną, a
jej
dowolnym elementem. Wtedy istnieje taka liczba naturalna
że
element

(co zapisujemy w skrócie
) jest równy elementowi neutralnemu
grupy
Istotnie, ponieważ grupa
jest skończona, to dla
pewnych liczb naturalnych
musi zachodzić
Ale
wtedy
Najmniejszą liczbę
taką że
nazywamy rzędem
elementu
i oznaczamy
Jest jasne, że elementy
są parami różne oraz
jest
podgrupą grupy
Nazywa się ją podgrupą generowaną przez
i oznacza
Zatem
i na mocy twierdzenia
Lagrange’a
jest dzielnikiem
Zauważmy jeszcze,
że jeśli dla pewnej liczby całkowitej
zachodzi równość
to
dzieli
oraz że
Przyjrzymy się teraz przykładowi – grupie, którą wykorzystamy w rozwiązaniach zadań 1 i 2.
Niech
będzie liczbą pierwszą. Rozpatrzmy zbiór
z działaniem „
” określonym dla dowolnych
za pomocą wzoru

Nietrudno sprawdzić, że jest to grupa. Łączność działania „
” wynika
z łączności mnożenia, a elementem neutralnym jest 1. Istnienie elementu
odwrotnego do danego elementu
można uzasadnić następująco. Dla
różnych liczb
reszty z dzielenia
i
przez
są różne i niezerowe. W przeciwnym razie
mielibyśmy, że
a stąd
lub
co
jest niemożliwe. Dla pewnego
reszta z dzielenia
przez
jest więc równa 1, czyli
Grupę tę nazywamy grupą multiplikatywną reszt modulo
i oznaczamy ją
przez
Rząd
jest, oczywiście, równy
a więc
z tego, co wiemy o własności rzędów elementów, wynika, że w
dla dowolnego
mamy
Mamy stąd
natychmiast Małe Twierdzenie Fermata, które mówi, że dla dowolnej liczby
całkowitej
i dowolnej liczby pierwszej
liczba
jest
podzielna przez
Teraz możemy już rozwiązać pozostałe zadania.
rozwiązanie zadania 1. Załóżmy, że liczba pierwsza
dzieli
Rozpatrzmy grupę
i przyjrzyjmy
się rzędowi elementu
w tej grupie. Z założenia
dzieli
liczbę
Zatem 2 podniesiona do potęgi
w
daje
w wyniku 1, a więc
dzieli
Ponieważ jednak 2
do potęgi
w
to
więc
nie dzieli
Wiemy zatem, że
Ponadto
dzieli rząd grupy
równy
więc dla pewnego naturalnego
zachodzi równość
Stąd wynika, że
rozwiązanie zadania 2. Niech
będzie rozwinięciem dziesiętnym liczby
Aby
wyznaczyć to rozwinięcie, wyobraźmy sobie, jak przebiega dzielenie
pisemne 1 przez
Widać, że
-ta cyfra
jest
wynikiem dzielenia całkowitego
przez
gdzie liczba
określona jest rekurencyjnie jako reszta
z dzielenia
przez
pomnożona przez
Mamy
więc
przy czym
Stąd łatwo
otrzymujemy jawny wzór
Aby ułamek
był okresowy, dla pewnych liczb naturalnych
i
musi zachodzić
Okresem tego
ułamka nazywa się najmniejszą liczbę
o tej własności. Ponieważ
liczba
jest różna od
i
więc
mod
należy do
W tej
sytuacji
jest najmniejszą liczbą, dla której
jest
równe
w
a w konsekwencji
Ułamek
jest więc okresowy, a jego okres równy rzędowi
w
zatem na mocy twierdzenia Lagrange’a dzieli
rozwiązanie zadania 3. Zbiór izometrii wielokąta składa się z symetrii osiowych o osiach przechodzących przez jeden punkt i obrotów względem tego punktu. Można wykazać, że wraz z działaniem składania przekształceń tworzy on grupę (jej elementem neutralnym jest obrót o zerowy kąt). Wynika to z następujących geometrycznych własności:
- (1)
- złożenie dwóch obrotów jest obrotem,
- (2)
- złożenie obrotu z symetrią lub symetrii z obrotem jest symetrią,
- (3)
- złożenie symetrii względem przecinających się osi jest obrotem.
Wykażemy najpierw, że jeśli wielokąt ma co najmniej jedną oś symetrii, to
w grupie jego izometrii jest tyle samo symetrii i obrotów. Niech
będzie
zbiorem obrotów,
– zbiorem symetrii, a
– pewną ustaloną
symetrią danego wielokąta. Wtedy składając
z dowolnym obrotem,
otrzymamy symetrię. Łatwo też udowodnić, że symetrie
i
będą różne dla różnych
a więc
Analogicznie, składając
z dowolną symetrią, otrzymamy
obrót, a ponadto
dla różnych
Stąd
a zatem
Powodem, dla którego wygodniej rozpatrywać zbiór obrotów
jest zamkniętość tego zbioru na działanie składania przekształceń.
Zbiór obrotów z tym działaniem ma więc strukturę grupy. Jak obroty
zmieniają zbiór wierzchołków wielokąta? Każdy obrót powoduje
pewne cykliczne przesunięcie wierzchołków. Jeśli ponumerujemy kolejne
wierzchołki od
do
to
-te przesunięcie cykliczne
przeprowadza wierzchołek
na
Nietrudno
sprawdzić, że zbiór
przesunięć cyklicznych
z działaniem składania tworzy grupę. Zbiór obrotów
tworzy więc
podgrupę tej grupy, a zatem rząd
(równy liczbie symetrii danego
-kąta) dzieli