Przeskocz do treści

Delta mi!

Wędrówki po okręgu

Urszula Swianiewicz

o artykule ...

  • Publikacja w Delcie: grudzień 2012
  • Publikacja elektroniczna: 30-11-2012
  • Wersja do druku [application/pdf]: (154 KB)

Matematycy od wielu lat zajmują się wędrówką po okręgu. Jednym z najbardziej znanych przykładów jest chyba skakanie po nim w określonym kierunku tak, by między kolejnymi punktami, w których się znajdziemy, była określona odległość math (mierzona wzdłuż łuku). Naturalne staje się wówczas pytanie, czy skacząc tak po okręgu, wrócimy kiedykolwiek do punktu wyjścia (widać, że rozwiązanie problemu nie zależy od punktu startowego)? Odpowiedź nasuwa się prędko – powrót nastąpi tylko wówczas, gdy stosunek długości okręgu do liczby math jest liczbą wymierną. Spróbujmy tym razem powędrować w inny sposób, określony geometrycznie.

obrazek

Rys. 1

Rys. 1

Oznaczmy nasz okrąg przez math a w jego wnętrzu umieśćmy drugi (niekoniecznie współśrodkowy) okrąg math Wędrówka będzie wyglądała następująco: z punktu math  na okręgu math prowadzimy styczną do okręgu math Niech punkt math  będzie drugim (różnym od math  ) punktem przecięcia stycznej z okręgiem math – tam właśnie powędrujemy. Kolejne kroki wyglądają analogicznie – z punktu math  wędrujemy po stycznej do okręgu math aż do punktu math  leżącego na okręgu math (jak na rysunku 1).

Przy tak określonej wędrówce również pojawia się niejedno pytanie. Czy wrócimy kiedyś do punktu wyjścia, tak jak na rysunku? I jak wygląda na math zbiór punktów, do których uda nam się powrócić? Odpowiedzi okazują się niezwykle zaskakujące – to, czy uda nam się wrócić do punktu wyjścia, nie zależy od wyboru tego punktu! Jeśli wędrując z pewnego miejsca, zakończymy wędrówkę, to zaczynając z dowolnego innego miejsca, również nam się to uda, co więcej – nastąpi to po tej samej liczbie „kroków”, a w czasie wędrówki tyle samo razy „obejdziemy” okrąg. Mówi o tym szczególny przypadek tzw. Wielkiego Twierdzenia Ponceleta, który sformułowany formalnie brzmi następująco:

obrazek

Rys. 2

Rys. 2

obrazek

Rys. 13

Rys. 13

Twierdzenie. Dany jest okrąg math oraz okrąg math leżący w jego wnętrzu. Niech math  będzie dowolnym punktem na okręgu math zaś math  takimi punktami na math że dla każdego math prosta math  jest styczna do okręgu math oraz math  Analogicznie określmy punkty math Wówczas, jeśli dla pewnego math zachodzi math  to również math

Choć twierdzenie to można udowodnić dzięki metodom geometrii rzutowej, istnieje również niezwykle pomysłowy dowód wykorzystujący jedynie proste fakty geometryczne. Rozwiązania wielu problemów geometrii uzyskuje się przez dorysowanie na rysunku pewnej prostej lub odcinka. Nam przyda się okrąg (można zobaczyć go na rysunku 2), choć fakt jego istnienia (czyli styczności wszystkich odcinków math  do jednego okręgu) nie jest wcale oczywisty.

Dowód. Dowód przeprowadzimy przy założeniu, że math leży po drugiej stronie prostej math  niż okrąg math oraz że math leży po drugiej stronie prostej math  niż okrąg math Czytelnik Wnikliwy bez trudu wykaże, że wynika z tego twierdzenie w całej ogólności. Nie będziemy również zajmować się przypadkiem, gdy okręgi math i  math są współśrodkowe – wówczas twierdzenie jest oczywiste.

Przyjrzyjmy się punktom math  Niech math  i  math  będą odpowiednio punktami styczności okręgu math z prostymi math  i  math zaś math  i  math niech będą punktami przecięcia prostej math  odpowiednio z odcinkami math  i  math  (jak na rysunku 3).

Mamy wówczas

display-math

oraz math  Stąd math  (są to kąty zewnętrzne w trójkątach math  i  math  ). W takim razie istnieje okrąg math  styczny do prostych math  i  math  odpowiednio w punktach math  i  math Stosunek pól trójkątów math  i  math  jest równy stosunkowi wysokości opuszczonych na wspólną podstawę math  a więc również stosunkowi odcinków math  i  math Z tego faktu i z otrzymanych równości kątów wynika, że

pict

gdzie math oznacza pole figury math Stąd i z podobieństwa trójkątów math  i  math  oraz math  i  math  mamy

display-math

Z lematu na marginesie (którego dowód Czytelnik Pracowity może przeprowadzić z pomocą wskazówek) otrzymujemy wniosek, że środki okręgów math i  math  są współliniowe.

Niech math  i  math  będą punktami styczności okręgu math odpowiednio z prostymi math  i  math zaś math  i  math  – punktami przecięcia prostej math  odpowiednio z odcinkami math  i  math  Powtarzając wcześniejsze rozumowanie, stwierdzamy, że istnieje okrąg math  styczny do math  i  math  w punktach math  i  math  a jego środek leży na prostej przechodzącej przez środki okręgów math i  math Zauważmy, że math  – punkty te leżą na odcinku math  oraz

display-math

Wynika z tego, że okręgi math  i  math  są styczne do prostej math  w tym samym punkcie, a ich środki leżą na pewnej ustalonej prostej math (przechodzącej przez środki okręgów math i  math ). Jeśli math  mamy math  Ten sam wniosek możemy otrzymać, jeśli math  wówczas bowiem punkty math  i  math są symetryczne względem prostej math odpowiednio do punktów math i  math  więc okręgi math  i  math  są symetryczne względem prostej math a ich środki leżą na tej prostej. Czytelnik Spostrzegawczy dostrzeże, że pokazaliśmy w ten sposób styczność prostej math  do okręgu math  dla dowolnego math

obrazek

Rys. 4

Rys. 4

Przyjrzyjmy się ostatniemu rysunkowi, by dokończyć nasz dowód. Odcinki math  i  math  są rozłączne i styczne do okręgu math  stąd math  przecina ten okrąg. Skoro math  zachodzi również math  Ponieważ punkty math  oraz math leżą na okręgu math na zmianę (punkt math leży po przeciwnej stronie łuku math  niż okrąg math ), to math i  math leżą na tym samym łuku math  a więc po tej samej stronie prostej math  Proste math  i  math  są styczne do okręgu math  a zatem math


Tak oto znaleźliśmy odpowiedź na pytanie o zbiór punktów, dla których wędrówka po okręgu math zakończy się po skończonej liczbie kroków – jest to zbiór pusty lub cały okrąg. Jak jednak rozpoznać, z którą z tych dwóch sytuacji mamy w danym przypadku do czynienia? Poszukiwanie odpowiedzi na to i wiele innych pytań pozostawiamy Czytelnikom.