Symetria względem okręgu
W naszych rozważaniach wzbogacimy płaszczyznę o dodatkowy punkt, który oznaczymy przez Przyjmiemy przy tym, że ów punkt leży na każdej z prostych. Takie rozszerzone proste oraz okręgi obejmiemy wspólną nazwą bloków...
Czytelnik może wyobrażać sobie jako punkt „nieskończenie daleko”, ale równie dobrze może traktować go jedynie jako umowę notacyjną, która ułatwi sformułowanie pewnych zależności.
Zacznijmy od zdefiniowania kąta między dwiema krzywymi: jeśli dwie gładkie krzywe się przecinają, to kątem między nimi nazwiemy kąt między stycznymi poprowadzonymi w punkcie przecięcia. W ogólności kąt ten może być różny dla różnych punktów przecięcia, tutaj jednak ograniczymy się wyłącznie do rozważania bloków. Dwa bloki mogą przecinać się w więcej niż jednym punkcie, ale wtedy otrzymany kąt nie zależy od jego wyboru; możemy więc śmiało mówić o kącie między dwoma przecinającymi się blokami. Gdy kąt ten jest prosty, figury nazywamy prostopadłymi. Na przykład, prosta jest prostopadła do okręgu dokładnie wtedy, gdy przechodzi przez jego środek.
Przypomnijmy dobrze znaną konstrukcję symetrii osiowej cyrklem i linijką. Aby dla danej prostej i punktu wyznaczyć punkt do niego symetryczny, zakreślamy dwa okręgi przechodzące przez i prostopadłe do prostej (czyli o środkach leżących na ). Wówczas punkt otrzymujemy jako drugi punkt przecięcia tych okręgów. Oczywiście równie poprawne byłoby tutaj zastąpienie słowa okrąg słowem blok. Jedyną zmianą byłoby dopuszczenie prostej przechodzącej przez i prostopadłej do – co prawda trudniej jest ją wytyczyć, ale przecież i ona przechodzi przez Tak sformułowany opis konstrukcji motywuje do przeprowadzenia podobnej operacji w przypadku okręgu.
Definicja (symetria względem okręgu). Dany jest okrąg oraz punkt Poprowadźmy dwa bloki przechodzące przez i prostopadłe do okręgu Ich drugi punkt przecięcia nazwiemy punktem symetrycznym do względem okręgu Otrzymane przekształcenie nazwiemy symetrią (lub inwersją) względem okręgu
Jest jasne, że tak zdefiniowane przekształcenie jest samoodwrotne: obrazem obrazu dowolnego punktu jest on sam. Powyższa definicja obejmuje również przypadki, gdy jest punktem lub środkiem okręgu Punkty te zamieniają się miejscami, gdyż wszystkie proste przechodzące przez środek okręgu są prostopadłe do i przechodzą przez punkt
O symetrii względem okręgu (inwersji) można było przeczytać więcej m.in. w deltoidzie 5/2013 i 8/2013. Definicja podana powyżej różni się jednak od tej powszechnie przyjętej. Posiada ona niewątpliwe wady – nie jest na przykład jasne, że określenie punktu nie zależy od wyboru bloków prostopadłych. Czytelnik znający podstawowe własności inwersji (można je znaleźć w przywołanych artykułach) może łatwo ze standardowej definicji wyprowadzić powyższą jako wniosek. Nasza definicja posiada jednak następującą zaletę – w naturalny sposób uogólnia pojęcie symetrii osiowej. Tutaj pójdziemy na skróty, przywołując bez dowodu najważniejsze własności symetrii względem ustalonego bloku :
- (1)
- Obrazem dowolnego bloku jest blok.
- (2)
- Zachowane są kąty między krzywymi, w szczególności zachowana jest prostopadłość bloków.
- (3)
- Zachowane są symetrie względem bloków, to znaczy jeśli punkty są symetryczne względem to ich obrazy są symetryczne względem obrazu
Gdy jest okręgiem o środku to punkty są symetryczne względem Dlatego obrazem bloku przechodzącego przez jest blok przechodzący przez czyli prosta. W podobny sposób na podstawie własności 1 można podać kryteria, kiedy obrazem prostej jest okrąg, kiedy obraz okręgu przechodzi przez itd.
Zwróćmy uwagę, że trzecia własność wynika z dwóch poprzednich. Istotnie, jeśli zgodnie z definicją mamy dwa bloki prostopadłe do przechodzące przez i to przy symetrii względem konfiguracja ta jest zachowana: ich obrazy są blokami prostopadłymi do obrazu i przechodzącymi przez obrazy punktów i a zatem obrazy tych punktów są symetryczne względem obrazu
Poniżej znajdują się przykłady zadań, w których można z powodzeniem wykorzystać wymienione własności.
W drugiej części artykułu zaprezentuję wyjątkowo eleganckie twierdzenie, którego dowód wykorzystuje niektóre z przedstawionych wcześniej własności symetrii względem okręgu.
Twierdzenie (o siedmiu okręgach). Dany jest okrąg oraz styczne do niego okręgi z których każdy jest styczny do następnego. Okrąg jest styczny do w punkcie ponadto punkty leżą na w tej właśnie kolejności. Wtedy proste przecinają się w jednym punkcie.
W dowodzie będziemy się posługiwać potęgą punktu względem okręgu. O tym przydatnym narzędziu można przeczytać w deltoidzie 2/2012 i 3/2012. Poniżej podajemy kluczowe dla nas własności i pojęcia.
Uwaga. Jeśli dany jest okrąg i punkt a prosta przechodzi przez i przecina w punktach to wartość iloczynu skalarnego nie zależy od wyboru prostej Tę wspólną wartość nazywamy potęgą względem . Dla dowolnych niewspółśrodkowych okręgów zbiór tych wszystkich punktów które mają tę samą potęgę względem obu tych okręgów, tworzy prostą. Nazywamy ją osią potęgową okręgów .
Jako przykład możemy rozważyć okręgi przecinające się w punktach Oba punkty mają tę samą (zerową) potęgę względem obu okręgów, a zatem osią potęgową okręgów jest ich wspólna sieczna Ta obserwacja, choć bardzo prosta, okaże się nam jeszcze przydatna.
Lemat. Dana jest prosta oraz okręgi z których każdy jest styczny do następnego. Okrąg jest styczny do w punkcie ponadto punkty leżą na w tej właśnie kolejności. Wtedy stosunek długości odcinków powstałych na prostej zależy wyłącznie od stosunku promieni okręgów
Lemat powyżej jest pozostawiony Czytelnikowi jako zadanie. Istotnie, nietrudno jest obliczyć długości tych odcinków na podstawie promieni okręgów ; można też próbować mniej bezpośrednich metod. Teraz możemy już przejść do właściwego dowodu.
Dowód twierdzenia. Podobnie jak w rozwiązaniu zadania 3, przeprowadźmy symetrię względem dowolnego okręgu o środku w i obraz każdej z figur oznaczmy przez dodanie znaku prim. Podobnie też możemy stwierdzić, że okręgi i przechodzą na proste równoległe i a obrazami pozostałych okręgów są okręgi zachowujące odpowiednie styczności; ich promienie oznaczmy kolejno przez W szczególności oba okręgi są styczne do prostych równoległych i zatem Punkty styczności leżą na prostej w tej właśnie kolejności.
Proste i przechodzą na okręgi i Pozostaje wykazać, że prosta (czyli obraz prostej ) przechodzi przez drugi punkt przecięcia i Na podstawie stwierdzenia i następującej po nim uwagi jest to równoważne temu, że punkt leży na osi potęgowej i Aby to sprawdzić, wystarczy pokazać równość która przy ustalonej przez nas kolejności punktów przyjmuje postać proporcji
Lemat implikuje, że lewa strona równości wyraża się przez stosunek promieni ; podobnie prawa strona wyraża się w ten sam sposób przez Już wcześniej zauważyliśmy, że co kończy dowód.
Na koniec chciałbym zachęcić Czytelnika do zastanowienia się nad poniższymi pytaniami. Wydają się one całkiem naturalne, a w celu znalezienia odpowiedzi wystarczy prześledzić powyższy dowód.
- Jak sformułować twierdzenie, aby można było w nim mówić o dowolnych blokach niekoniecznie okręgach?
- Jakie inne kolejności punktów na okręgu można dopuścić w założeniach?