Przeskocz do treści

Delta mi!

Symetria względem okręgu

Michał Miśkiewicz

o artykule ...

  • Publikacja w Delcie: lipiec 2014
  • Publikacja elektroniczna: 01-07-2014

W naszych rozważaniach wzbogacimy płaszczyznę o dodatkowy punkt, który oznaczymy przez math Przyjmiemy przy tym, że ów punkt leży na każdej z prostych. Takie rozszerzone proste oraz okręgi obejmiemy wspólną nazwą bloków...

Czytelnik może wyobrażać sobie math  jako punkt „nieskończenie daleko”, ale równie dobrze może traktować go jedynie jako umowę notacyjną, która ułatwi sformułowanie pewnych zależności.

obrazek

Kąt między krzywymi to kąt między stycznymi do nich w punkcie ich przecięcia.

Kąt między krzywymi to kąt między stycznymi do nich w punkcie ich przecięcia.

obrazek

Tak konstruuje się obraz punktu w symetrii względem prostej,

Tak konstruuje się obraz punktu w symetrii względem prostej,

obrazek

a tak względem okręgu.

a tak względem okręgu.

Zacznijmy od zdefiniowania kąta między dwiema krzywymi: jeśli dwie gładkie krzywe się przecinają, to kątem między nimi nazwiemy kąt między stycznymi poprowadzonymi w punkcie przecięcia. W ogólności kąt ten może być różny dla różnych punktów przecięcia, tutaj jednak ograniczymy się wyłącznie do rozważania bloków. Dwa bloki mogą przecinać się w więcej niż jednym punkcie, ale wtedy otrzymany kąt nie zależy od jego wyboru; możemy więc śmiało mówić o kącie między dwoma przecinającymi się blokami. Gdy kąt ten jest prosty, figury nazywamy prostopadłymi. Na przykład, prosta jest prostopadła do okręgu dokładnie wtedy, gdy przechodzi przez jego środek.

Przypomnijmy dobrze znaną konstrukcję symetrii osiowej cyrklem i linijką. Aby dla danej prostej math i punktu math  wyznaczyć punkt math  do niego symetryczny, zakreślamy dwa okręgi przechodzące przez math  i prostopadłe do prostej math (czyli o środkach leżących na math). Wówczas punkt math  otrzymujemy jako drugi punkt przecięcia tych okręgów. Oczywiście równie poprawne byłoby tutaj zastąpienie słowa okrąg słowem blok. Jedyną zmianą byłoby dopuszczenie prostej przechodzącej przez math  i prostopadłej do math – co prawda trudniej jest ją wytyczyć, ale przecież i ona przechodzi przez math  Tak sformułowany opis konstrukcji motywuje do przeprowadzenia podobnej operacji w przypadku okręgu.

Definicja (symetria względem okręgu). Dany jest okrąg math oraz punkt math  Poprowadźmy dwa bloki przechodzące przez math  i prostopadłe do okręgu math Ich drugi punkt przecięcia math  nazwiemy punktem symetrycznym do math  względem okręgu math Otrzymane przekształcenie nazwiemy symetrią (lub inwersją) względem okręgu math

Jest jasne, że tak zdefiniowane przekształcenie jest samoodwrotne: obrazem obrazu dowolnego punktu jest on sam. Powyższa definicja obejmuje również przypadki, gdy math  jest punktem math  lub środkiem okręgu math Punkty te zamieniają się miejscami, gdyż wszystkie proste przechodzące przez środek okręgu są prostopadłe do math i przechodzą przez punkt math

O symetrii względem okręgu (inwersji) można było przeczytać więcej m.in. w deltoidzie 5/20138/2013. Definicja podana powyżej różni się jednak od tej powszechnie przyjętej. Posiada ona niewątpliwe wady – nie jest na przykład jasne, że określenie punktu math  nie zależy od wyboru bloków prostopadłych. Czytelnik znający podstawowe własności inwersji (można je znaleźć w przywołanych artykułach) może łatwo ze standardowej definicji wyprowadzić powyższą jako wniosek. Nasza definicja posiada jednak następującą zaletę – w naturalny sposób uogólnia pojęcie symetrii osiowej. Tutaj pójdziemy na skróty, przywołując bez dowodu najważniejsze własności symetrii względem ustalonego bloku math:

(1)
Obrazem dowolnego bloku jest blok.
(2)
Zachowane są kąty między krzywymi, w szczególności zachowana jest prostopadłość bloków.
(3)
Zachowane są symetrie względem bloków, to znaczy jeśli punkty math  są symetryczne względem math to ich obrazy są symetryczne względem obrazu math

Gdy math jest okręgiem o środku math to punkty math  są symetryczne względem math Dlatego obrazem bloku przechodzącego przez math jest blok przechodzący przez math czyli prosta. W podobny sposób na podstawie własności 1 można podać kryteria, kiedy obrazem prostej jest okrąg, kiedy obraz okręgu przechodzi przez math itd.

Zwróćmy uwagę, że trzecia własność wynika z dwóch poprzednich. Istotnie, jeśli zgodnie z definicją mamy dwa bloki prostopadłe do math przechodzące przez math  i  math  to przy symetrii względem math konfiguracja ta jest zachowana: ich obrazy są blokami prostopadłymi do obrazu math i przechodzącymi przez obrazy punktów math  i  math  a zatem obrazy tych punktów są symetryczne względem obrazu math

Poniżej znajdują się przykłady zadań, w których można z powodzeniem wykorzystać wymienione własności.

obrazek

W drugiej części artykułu zaprezentuję wyjątkowo eleganckie twierdzenie, którego dowód wykorzystuje niektóre z przedstawionych wcześniej własności symetrii względem okręgu.

Twierdzenie (o siedmiu okręgach). Dany jest okrąg  math oraz styczne do niego okręgi math z których każdy jest styczny do następnego. Okrąg math jest styczny do math w punkcie math ponadto punkty math leżą na math w tej właśnie kolejności. Wtedy proste math przecinają się w jednym punkcie.

W dowodzie będziemy się posługiwać potęgą punktu względem okręgu. O tym przydatnym narzędziu można przeczytać w deltoidzie 2/2012 i 3/2012. Poniżej podajemy kluczowe dla nas własności i pojęcia.

Uwaga. Jeśli dany jest okrąg math i punkt math  a prosta math przechodzi przez math  i przecina math w punktach math  to wartość iloczynu skalarnego math nie zależy od wyboru prostej math Tę wspólną wartość nazywamy potęgą math  względem math. Dla dowolnych niewspółśrodkowych okręgów math zbiór tych wszystkich punktów math  które mają tę samą potęgę względem obu tych okręgów, tworzy prostą. Nazywamy osią potęgową okręgów math.

Jako przykład możemy rozważyć okręgi math przecinające się w punktach math  Oba punkty mają tę samą (zerową) potęgę względem obu okręgów, a zatem osią potęgową okręgów math jest ich wspólna sieczna math  Ta obserwacja, choć bardzo prosta, okaże się nam jeszcze przydatna.

Lemat. Dana jest prosta math oraz okręgi math z których każdy jest styczny do następnego. Okrąg math jest styczny do math w punkcie math ponadto punkty math leżą na math w tej właśnie kolejności. Wtedy stosunek długości odcinków powstałych na prostej math zależy wyłącznie od stosunku promieni okręgów math

Lemat powyżej jest pozostawiony Czytelnikowi jako zadanie. Istotnie, nietrudno jest obliczyć długości tych odcinków na podstawie promieni okręgów math; można też próbować mniej bezpośrednich metod. Teraz możemy już przejść do właściwego dowodu.

obrazek
obrazek

Dowód twierdzenia. Podobnie jak w rozwiązaniu zadania 3, przeprowadźmy symetrię względem dowolnego okręgu o środku w  math i obraz każdej z figur oznaczmy przez dodanie znaku prim. Podobnie też możemy stwierdzić, że okręgi math i  math przechodzą na proste równoległe math  i  math a obrazami pozostałych okręgów są okręgi math zachowujące odpowiednie styczności; ich promienie oznaczmy kolejno przez math W szczególności oba okręgi math są styczne do prostych równoległych math  i  math zatem math Punkty styczności math leżą na prostej math  w tej właśnie kolejności.

Proste math i  math przechodzą na okręgi math i  math Pozostaje wykazać, że prosta math (czyli obraz prostej math) przechodzi przez drugi punkt przecięcia math i  math Na podstawie stwierdzenia i następującej po nim uwagi jest to równoważne temu, że punkt math leży na osi potęgowej math i  math Aby to sprawdzić, wystarczy pokazać równość math która przy ustalonej przez nas kolejności punktów math przyjmuje postać proporcji

display-math

Lemat implikuje, że lewa strona równości wyraża się przez stosunek promieni math; podobnie prawa strona wyraża się w ten sam sposób przez math Już wcześniej zauważyliśmy, że math co kończy dowód.


obrazek

Na koniec chciałbym zachęcić Czytelnika do zastanowienia się nad poniższymi pytaniami. Wydają się one całkiem naturalne, a w celu znalezienia odpowiedzi wystarczy prześledzić powyższy dowód.

  • Jak sformułować twierdzenie, aby można było w nim mówić o dowolnych blokach math niekoniecznie okręgach?
  • Jakie inne kolejności punktów math na okręgu math można dopuścić w założeniach?