Przeskocz do treści

Delta mi!

Deltoid

Równe i różne nieskończoności

Joanna Jaszuńska

o artykule ...

  • Publikacja w Delcie: lipiec 2013
  • Publikacja elektroniczna: 30-06-2013
  • Wersja do druku [application/pdf]: (106 KB)

Czy nieskończoność jest tylko jedna? Nie, istnieją różne, większe i mniejsze!

Zbiory A i B | równoliczne, gdy ich elementy można dobrać w pary (każdy element z A ma dokładnie jedną parę w B | i na odwrót). Piszemy wtedy |A Jeśli A to zbiór A nazywamy przeliczalnym; dobranie w pary jego elementów z liczbami naturalnymi odpowiada ustawieniu ich w ciąg: a0,a1,a2,... (element zbioru A oznaczony jako |ak, jest w parze z liczbą naturalną |k).

Zakładamy, że 0 ∈ N. Z oznacza zbiór liczb całkowitych, Q to zbiór liczb wymiernych, + X oznacza zbiór dodatnich liczb z . X

| Z ∼ N. Udowodnimy, że liczb całkowitych, wbrew pozorom, nie jest wcale więcej, niż naturalnych, a dokładnie tyle samo. W tym celu ustawmy je w następujący ciąg: 0,1,−1,2,−2,3,− 3,4,... Każda liczba całkowita występuje w tym ciągu dokładnie jeden raz, jest ich więc tyle samo, co liczb naturalnych.

obrazek

Rys. 1 Zygzak odwiedza dokładnie raz każdy punkt `x,ye dla |x,y> ℤ .

Rys. 1 Zygzak odwiedza dokładnie raz każdy punkt `x,ye dla  |x,y> ℤ .

| Q ∼ N. Wykażemy teraz, że również liczb wymiernych jest przeliczalnie wiele. Najpierw udowodnimy, że Q+ ∼ N. W tym celu rozważmy punkty płaszczyzny o obu współrzędnych całkowitych dodatnich. Każdemu takiemu punktowi ⟨x,y⟩ przypiszmy dodatnią liczbę wymierną  x |y. Następnie odwiedźmy po kolei wszystkie te punkty, spacerując po płaszczyźnie zygzakiem o początku w |1, 1 jak na rysunku 1. Spisujmy kolejno odwiedzane liczby wymierne  x |y, ale bez powtórzeń (np. liczbę  2 |2 pomijamy, bo wcześniej była |11 ). Otrzymujemy w ten sposób ciąg wszystkich dodatnich liczb wymiernych: |1, 1,2,3, 1, 1, 2, 3,4,5, 1, 1,... 2 3 4 3 2 5 6

Aby wykazać, że Q ∼N, zastosujmy podobny pomysł, jak przy dowodzie Z ∼N - ustawmy na przemian liczby z powyższego ciągu i liczby do nich przeciwne, a na początku zero:  1 1 1 1 1 1 2 2 3 3 0,1,−1,2,− 2,2,−2,3,−3,3,− 3,4,−4, 3,−3,2,− 2,4,...

obrazek

Rys. 2 Przykładowe wartości ciągu |x0,x1,x2,... oraz przekątna tabeli. Tutaj |x 0,001011...

Rys. 2 Przykładowe wartości ciągu |x0,x1,x2,... oraz przekątna tabeli. Tutaj |x 0,001011...

| R ≁ N. Liczb rzeczywistych jest więcej, niż liczb naturalnych, czyli nieprzeliczalnie wiele. Wykażemy, że nieprzeliczalny jest już podzbiór takich liczb z odcinka [0,1), których rozwinięcie dziesiętne składa się wyłącznie z cyfr 0 i 1.

Załóżmy, że podzbiór ten jest przeliczalny, czyli jego elementy można ustawić w ciąg x0,x1,x2,... Otrzymujemy tabelę (Rys. 2); jest ona nieskończona w prawo (liczbom o skończonym rozwinięciu dziesiętnym dopisujemy dalej same zera) oraz w dół (liczb rozważanej postaci jest nieskończenie wiele, m.in. 0,1,0,01,0,001,...).

Zapiszmy ciąg cyfr z przekątnej tabeli, a następnie zamieńmy w nim wszystkie 0 na 1, a 1 na 0. Niech liczba |x ma w zapisie dziesiętnym zero, a po przecinku uzyskany w ten sposób ciąg cyfr. Wtedy |x∈ [0,1) oraz x ma w rozwinięciu dziesiętnym same 0 i 1, zatem z założenia występuje w naszym ciągu |x0,x1,x2,..., czyli w którymś wierszu rozważanej tabeli. Nie jest on równy |x , 0 bo wskutek zamiany 0 i 1 z przekątnej, od liczby w pierwszym wierszu różni się na pierwszym miejscu po przecinku. Podobnie x ≠ x1, bo od liczby w drugim wierszu różni się na drugim miejscu po przecinku. Analogicznie |x nie jest równy żadnej z pozostałych liczb z naszego ciągu, bo od liczby w k-tym wierszu różni się na |k-tym miejscu po przecinku. Zbudowaliśmy więc liczbę z rozważanego zbioru, ale spoza ciągu, który miał zawierać wszystkie jego elementy. Uzyskana sprzeczność dowodzi, że zbiór ten jest nieprzeliczalny, zatem także |[0,1) ≁ N oraz |R ≁ N.

| R ∖ Q ≁ N. Gdyby liczb niewymiernych było przeliczalnie wiele, można by ustawić je w ciąg |t,t ,t,... 0 1 2 Wykorzystując nasz ciąg liczb wymiernych, uzyskalibyśmy ciąg wszystkich liczb rzeczywistych:  1 1 |0,t0,1,t1,− 1,t2,2,t3,−2,t4,2,t5,− 2,t6,3,... Wiemy jednak, że R ≁N, zatem to niemożliwe. Stąd R ∖ Q ≁ N.

obrazek

Rys. 3

Rys. 3

| (−1,1)∼ R. Pokażemy teraz, że odcinek zawiera tyle samo punktów, co prosta. Najpierw wykażemy, że |(0,1) ∼ R+. Rozważmy odcinek (0,1) na osi |OY oraz dodatnią półoś OX | (Rys. 3). Zapalmy latarkę w punkcie |⟨− 1,1⟩ i każdemu punktowi z odcinka (0,1) przydzielmy do pary jego cień na półprostej R+.

Analogicznie, punktom z odcinka (− 1,0] przydzielamy pary z niedodatniej półosi |OX (latarka w punkcie ⟨1,−1⟩ ), co wobec powyższego daje |(−1,1) ∼ R.

Twierdzenie Cantora orzeka, że każdy zbiór ma więcej podzbiorów niż elementów. Stąd dla dowolnego zbioru nieskończonego istnieje zbiór jeszcze od niego większy! Opisane powyżej zbiory, równoliczne z N lub |R, to tylko niektórzy, najczęściej spotykani przedstawiciele zbiorów nieskończonych.