Prosto z nieba
Portret gwiazdy
W przeważającej większości obserwacji astronomicznych gwiazdy są praktycznie zawsze traktowane jak punktowe źródła światła - znajdują się po prostu zbyt daleko, by dało się osiągnąć rozdzielczość wystarczającą na przestudiowanie detali ich powierzchni. Wyjątkiem jest, oczywiście, Słońce, którego powierzchnia jest w szczegółach badana z powierzchni Ziemi i za pomocą sond kosmicznych.
Dzięki szybkiemu postępowi technicznemu w budowaniu coraz większych teleskopów zaczyna się jednak era bezpośredniego badania powierzchni innych gwiazd. Very Large Telescope, należący do ESO (Cerro Paranal, Chile), złożony z czterech niezależnych teleskopów o średnicach luster 8,2 metra, został niedawno wycelowany w kierunku gwiazdy Gruis w gwiazdozbiorze Żurawia, znajdującej się w odległości 530 lat świetlnych od Ziemi. Gwiazda wchodzi w skład układu podwójnego; jest nieco masywniejsza od Słońca i odewoluowana: znajduje się na gałęzi asymptotycznej olbrzymów, grupującej chłodne, duże i jasne gwiazdy "palące" hel w węgiel (oraz wodór w hel) w otoczce tlenowo-węglowego jądra. Gruis jest dużą gwiazdą - jej promień to i właśnie dlatego oraz dzięki dokładności instrumentu PIONIER (Precision Integrated-Optics Near-infrared Imaging ExpeRiment), analizującego światło zbierane przez VLT, można wprost obserwować granulację powierzchni Gruis. Okazuje się, że powierzchnię pokrywa kilka dużych bąbli konwektywnych o rozmiarze około 120 milionów km każdy. Dla porównania, promień Słońca to około 695 tys. km; każda z komórek konwektywnych ma rozmiar porównywalny z odległością Słońce-Wenus. Pojawiająca się na powierzchni granulacja jest wynikiem podgrzewania plazmy wewnątrz gwiazdy, która porusza się w kierunku powierzchni i ochładza. W porównaniu do granulacji typu słonecznego bąble Gruis są ogromne - na Słońcu rozmiar komórki to przeciętnie około (w każdym momencie jest ich na powierzchni Słońca około 4 milionów). Z powodu ich dużej liczby i małego rozmiaru zmiany jasności uśredniają się. W przypadku Gruis duże bąble są odpowiedzialne za zmienną jasność gwiazdy - dzięki VLT/PIONIER można ją teraz studiować bezpośrednio.