Prosto z nieba
Polaris
W jaki sposób zidentyfikować kierunek północny, gdy w pobliżu nie ma ani jednego drzewa pokrytego mchem z odpowiedniej strony? Nie budzi w nas najmniejszego sprzeciwu stwierdzenie, że Polaris ( Ursae Majoris, najjaśniejsza gwiazda Małej Niedźwiedzicy) „z definicji” jest związana z kierunkiem północnym.
Nie zawsze jednak tak było: oddziaływanie grawitacyjne w układzie Ziemia-Księżyc-Słońce sprawia, że ziemska oś obrotu sama obraca się wokół pewnego kierunku w przestrzeni (ulega precesji) z okresem około 26000 lat. W wyniku tego efektu za około 14000 lat Gwiazdą Polarną będzie Wega ( Lyrae). Z takim samym okresem przesuwa się po niebie punkt Barana, czyli punkt przecięcia ekliptyki (toru ruchu Słońca) z równikiem niebieskim (rzutem równika ziemskiego na sferę niebieską) – to dokładnie w tym punkcie znajduje się Słońce w momencie równonocy wiosennej (początku wiosny). Z powodu precesji punkt ów znajduje się obecnie w gwiazdozbiorze Ryb i przesuwa się powoli w kierunku Wodnika.
Polaris, którą obserwujemy gołym okiem jako jedną gwiazdę, jest w rzeczywistości układem potrójnym, którego najjaśniejszy składnik jest gwiazdą pulsującą typu Cephei. W Kosmosie mało co jest naprawdę niezmienne; dokładne obserwacje Polaris były prowadzone od lat czterdziestych XIX w., a ich porównanie ze współczesnymi danymi pokazuje wzrost średniej jasności o około 15%.Także okres pulsacji, wynoszący obecnie 4 dni, wydłuża się średnio o 4,5 sekundy rocznie. To szybkie w astronomicznej skali czasu tempo zmian jest zdumiewające i zupełnie nie pasuje do teoretycznych modeli ewolucji – uważają badający Polaris astronomowie. Obecna burzliwa faza życia Polaris jest związana z kurczeniem się gwiazdy, połączonym z wyrzucaniem w przestrzeń kosmiczną ogromnych ilości materii (około masy Ziemi rocznie). Może to świadczyć o przebudowie jej wnętrza – zmianie „paliwa termojądrowego” z wodoru na hel w jądrze. Wydaje się, że jest to jedynie przejściowy stan aktywności, nie powinniśmy się więc martwić, że z nieboskłonu zniknie nagle nasz naturalny kompas...